زنان؛ مدیران ناپیدای منابع آبی روستا

ایران امروز با بحران آب و به تبع آن با فرونشست زمین روبه‌رو است. بحرانی که زندگی میلیون‌ها نفر را تهدید می‌کند و پیامدهای گسترده‌ای دارد. کاهش مستمر بارش‌ها، افزایش مصرف بی‌رویه، برداشت غیرمجاز از سفره‌های زیرزمینی و مدیریت ناکارآمد منابع آبی شرایط را به گونه‌ای رقم زده که امنیت آبی میلیون‌ها نفر به خطر افتاده است.

فرونشست زمین نیز تهدیدی جدی برای کشاورزی، سکونتگاه‌ها و شبکه‌های ارتباطی است. اگر چه بیش از ۱۵۰ کشور جهان با فرونشست مواجه هستند و برخی مانند چین با راهکارهای مهندسی و مدیریت منابع آب توانسته‌اند تا حدی آن را کنترل کنند، ایران به دلیل برداشت نامتعادل و شرایط جغرافیایی ویژه نزدیک به نیمی از دشت‌های خود را در معرض این خطر می‌بیند.

این بحران دوگانه کم‌آبی و فرونشست نیازمند توجه فوری و اقدامات جدی است. پژوهش ایرنا در این پرونده با تمرکز بر «پژوهش‌های تحلیلی» و «مصاحبه با صاحب‌نظران و اساتید» تلاش می‌کند ابعاد مختلف این مسئله حیاتی را بررسی و راهکارهای ممکن را مطرح کند.

«زنگ خطر در ۲۵ استان، زمین سالانه تا ۴۳ سانتی متر فرو می‌رود» ، «جوامع روستایی چگونه با کم آبی می‌جنگند؟»، «در کدام منطقه کرج فرونشست زمین رخ می‌دهد؟»، «کم‌آبی؛ بحران خاموشی که مناسبات اجتماعی را فرو می‌ریزد» و «فرونشست در کدام مناطق تهران جدی است؟» گزارش‌های منتشر شده از این پرونده است.

گزارش حاضر خلاصه‌ای از مقاله‌ای پژوهشی با عنوان «نقش زنان در مدیریت منابع آبی و ترویج فرهنگ مصرف بهینه آب در مناطق روستایی» که «سارا بنی نعیمه» و «داریوش بهارلویی بردشاهی» به واکاوی نقش زنان در مدیریت منابع آبی پرداخته و سعی کرده‌اند چالش‌های موجود در این زمینه را بررسی و راهکارهایی برای بهبود آنها ارائه کنند.

بنی نعیمه و بهارلویی اشاره کرده‌اند که زنان در مناطق روستایی بطور گسترده‌ای از بحران آب آگاه هستند و این بحران را به عنوان یک مشکل جدی و در حال تشدید شناسایی می‌کنند. این آگاهی بالا به ویژه در مناطقی که با کمبود آب بطور مستقیم رو به رو هستند، عمیق‌تر است. این نگرش مثبت به بحران آب می‌تواند به دلیل تجارب روزمره آنان در مدیریت منابع آبی و مواجه با مشکلات مرتبط با تامین آب باشد.

تحقیقات مختلف نیز نشان داده است که آگاهی و نگرانی درباره بحران آب می‌تواند تاثیر قابل توجهی بر رفتارهای مصرف آب داشته باشد. بطور خاص زنان به دلیل نقش‌های مدیریتی خود در خانه و در بعضی موارد در کشاورزی، با مشکلات مرتبط با آب بطور مستقیم درگیر هستند و این تجربه می‌تواند به افزایش نگرانی و آگاهی آنان منجر شود.

نتایج نویسندگان مقاله حاضر نشان می‌دهد که ۷۵ درصد از زنان در تلاش‌اند تا مصرف آب در خانواده را مدیریت کنند. این اقدام شامل کاهش مصرف آب در فعالیت‌های مختلف روزمره، استفاده از آب بازیافتی و ترویج رفتارهای بهینه‌سازی مصرف در میان اعضای خانواده است.

در این تحقیق، بسیاری از زنان به کاهش زمان دوش گرفتن، استفاده از لوازم کم مصرف و بازیافت آب اشاره کردند. این رفتارها که به ویژه در زمینه‌های غیر رسمی انجام می‌شوند، نشان دهنده تلاش‌های قابل توجه زنان برای مقابله با بحران آب هستند. تاثیر این اقدامات می‌تواند در کاهش کلی مصرف آب در سطح خانواده و جامعه باشد.

یافته‌های نویسندگان این مطالعه نشان می‌دهد که در زمینه کشاورزی، ۵۵ از زنان به فعالیت‌های کشاورزی مرتبط با مدیریت آب مشغولند. از این تعداد، ۴۰ درصد با فناوری‌های نوین آبیاری آشنا هستند و ۱۵ درصد از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای استفاده می‌کنند. این یافته نشان می‌دهد که رنان کشاورز نقش فعالی در پذیرش و استفاده از فناوری‌های جدید برای بهینه‌سازی مصرف آب دارند.

بنی نعیمه و بهارلویی دریافتند که تنها ۳۰ درصد از زنان در تصمیم‌گیری‌های محلی و پروژه‌های مرتبط با مدیریت منابع آب مشارکت داشته‌اند. این مشارکت عمدتاً به صورت غیررسمی و از طریق گروه‌های زنان روستا صورت گرفته است.

در بسیاری از موارد، زنان به رغم علاقه و توانایی‌های بالقوه ازساختارهای رسمی تصمیم‌گیری و پروژه‌های محلی محروم هستند. بنابراین توجه به نیازهای زنان و ایجاد کانال‌های مناسب برای مشارکت آنان در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با منابع آبی می‌تواند تاثیرات مثبت قابل توجهی داشته باشد.

از نظر نویسندگان این مطالعه، تاثیر آموزش و توانمندسازی زنان بر بهینه سازی مصرف آب در این تحقیق به وضوح مشاهده شد. ۶۰ درصد از زنانی که آموزش‌های مرتبط با مدیریت منابع آبی را دریافت کرده‌اند، به تغییرات مثبت در رفتارهای مصرفی و استفاده از فناوری‌های نوین پرداخته‌اند. این در حالی است که تنها ۳۰ درصد از زنانی که آموزش ندیده‌اند، چنین تغییراتی را گزارش کرده‌اند.

۶۰ درصد از زنانی که آموزش‌های مرتبط با مدیریت منابع آبی را دریافت کرده‌اند، به تغییرات مثبت در رفتارهای مصرفی و استفاده از فناوری‌های نوین پرداخته‌اند

همچنین تحقیقات مختلف نشان داده‌اند که آموزش و توانمندسازی می‌توانند به افزاشی آگاهی و تغییر رفتارها در زمینه مدیریت منابع طبیعی کمک کنند. آموزش مناسب و کاربردی می‌تواند به زنان ابزارهای لازم برای بهینه سازی مصرف آب و استفاده از تکنیک‌های جدید را ارائه دهد.

یافته‌های بنی نعیمه و بهارلویی نشان می‌دهد که نقش زنان در مدیریت منابع آب در مناطق روستایی اهمیت قابل توجهی دارد. زنان به عنوان مدیران خانوار و کشاورزان در مدیریت مصرف آب در سطح خانواده و مزرعه نقش کلیدی ایفا می‌کنند. این نقش به ویژه در زمینه‌های مدیریت منابع آب در کشاورزی و کاهش مصرف آب در خانواده‌ها بسیار مهم است.

پژوهش‌های مختلف تاکید می‌کنند که زنان در بسیاری از جوامع درگیر مدیریت منابع طبیعی به ویژه آب هستند و این مسئولیت می‌تواند به افزایش آگاهی و نگرانی درباره بحران آب منجر شود.

بنی نعیمه و بهارلویی دریافتند که با وجود نقش مهم زنان، چالش‌ها و موانع زیادی در مسیر مشارکت موثر آنان در مدیریت منابع آب وجود دارد. یکی از موانع اصلی، نبود ساختارهای حمایتی مناسب و عدم توجه به نظرات زنان در تصمیم‌گیری‌های محلی است.

همچنین کمبود آموزش‌های مناسب و عدم دسترسی به فناوری‌های نوین به عنوان موانع قابل توجه مطرح است. این مسائل می‌توانند به کاهش اثرگذاری مشارکت زنان در مدیریت منابع آب منجر شوند و نیاز به توجه و اصلاحات در سیاست‌های محلی و ملی را نشان دهند.

در سراسر جهان، زنان به‌دلیل مسئولیت تأمین غذا، آب و سوخت بیش‌تر به منابع طبیعی وابسته هستند به همین علت تغییرات اقلیمی و به‌دنبال آن کاهش منابع آب زنان را به‌طور ویژه‌ای تحت تأثیر قرار می‌دهد. از دیدگاه تحقیقات جهانی و اسناد سازمان ملل، زنان یکی از ارکان توسعه و کلید موفقیت سیاست‌های آب هستند. این مهم در اسناد توسعه پایدار سازمان ملل برجسته شده است اما در برنامه‌های توسعه ایران در طی سالیان گذشته با وجود اشاره به اهمیت مشارکت زنان و نقش زنان در فرایند توسعه، شاهد برنامه مشخصی راجع به نقش زنان در توسعه پایدار آب نیستیم.

تنها در آیین‌نامه ماده ۱۷ برنامه چهارم توسعه به نقش زنان در مدیریت منابع آب اشاره شده است، اما هیچ‌گاه برنامه مشخصی برای مشارکت و مداخله زنان در حوزه آب تدوین نشده است. بنابراین به نطر می‌رسد با توجه به اهمیت زنان در مدیریت منابع آبی با ارائه راهکارهایی بتوان در این زمینه موثر بود و گام‌های اثربخشی برداشت. از جمله راهکارها، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد.

تقویت آموزش و توانمندسازی زنان: برگزاری کارگاه‌های آموزشی و دوره‌های آموزشی منظم برای زنان در زمینه مدیریت منابع آبی، استفاده از فناوری‌های جدید و روش‌های بهینه سازی مصرف آب یکی از راهکارهای موثر در این زمینه است. این کارگاه‌ها باید شامل محتوای کاربردی و عملی باشد تا زنان بتوانند به راحتی تکنیک‌های جدید را در فعالیت‌های خود بکار بگیرند. همچنین ایجاد منابع آموزشی محلی تولید و توزیع منابع آموزشی به زبان‌های محلی و مطابق با نیازهای خاص هر منطقه، از جمله بروشورهای آموزشی، ویدئوهای آموزشی و اپلیکیشن‌های موبایل می‌تواند در این راستا موثر باشد.

تقویت مشارکت زنان در تصمیم‌گیری‌های محلی: تشکیل کمیته‌های محلی شامل کمیته زنان در تصمیم‌گیری‌های مربوط به مدیریت منابع آبی و حفاظت از محیط زیست از جمله راهکارهای دیگر هستند. این کمیته‌ها می‌توانند به عنوان کانال‌های ارتباطی بین زنان و نهادهای دولتی عمل کنند. همچنین توسعه برنامه‌های حمایتی برای تضویق زنان به مشارکت فعال می‌تواند در این زمینه اثرگذار باشد.

افزایش دسترسی به فناوری‌های نوین: فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای استفاده از فناوری‌های نوین مانند سیستم‌های آبیاری قطره‌ای و سایر ابزارهای مدیریت منابع آب و ارائه مشوق‌ها و یارانه‌های مالی برای خرید و استفاده از فناوری‌های جدید در کشاورزی و خانه داری نیز موثر است.

افزایش آگاهی و مشارکت عمومی: برگزاری کمپین‌های عمومی و آگاهی بخش در خصوص اهمیت مصرف بهینه آب و نقش زنان در این فرایند می‌تواند در این زمینه اثرگذار باشد. این کمپین‌ها می‌توانند از رسانه‌های محلی، اجتماعات روستایی و برنامه‌های آموزشی برای رسیدن به هدف استفاده کنند. تشویق به رفتارهای پایدار و ایجاد انگیزه‌های اجتماعی و اقتصادی برای تشویق به رفتارهای پایدار و مصرف بهینه آب در سطح جامعه نیز از دیگر راهکارها در این خصوص است.

منبع

بنی نعیمه، سارا و بهارلویی بردشاهی، داریوش (۱۴۰۴). «نقش زنان در مدیریت منابع آبی و ترویج فرهنگ مصرف بهینه آب در مناطق روستایی، چالش‌ها و فرصت‌ها»، فصلنامه علمی تخصصی پژوهش‌های کشاورزی و محیط زیست پایدار. دوره ۶، شماره ۱