حاشیه نشینی؛ اساسی ترین مساله شهرنشینی

به گزارش قاب خبر: یکی از مهمترین مسایل اجتماعی کشورهای در حال توسعه، رشد و توسعه شتابان و ناهمگون شهرنشینی بوده است. این رشد نامتوازن در پی خود تبعاتی به همراه دارد. به گفته بسیاری از اندیشمندان این حوزه، اساسی ترین مسئله شهرنشینی، مسئله حاشیه نشینی است. زمانی که صحبت از پدیده حاشیه نشینی می شود بسیاری از آسیب های اجتماعی همچون جرم، فساد، فحشا، اعتیاد، خشونت تداعی می شود.

آمارها حکایت از آن دارد که به شکل واقعی این قبیل مسائل و آسیب های اجتماعی در این مناطق بروز و نسبت به سایر مناطق شهر بیشتر است احساس ناامنی در محله ، تنها به دلیل جرایم خشونت آمیز نیست بلکه نابهنجاریها و رفتارهای اخلالگرانه چون اعتیاد ، ولگردی ، تکدی گری و سرقت گذشته از اینکه عامل اصلی ترس و احساس ناامنی عمومی اند به نوبه خود قطعا زمینه رواج گسترده جرایم را نیز فراهم می‌نمایند. همانطوری که اگر پنجره ای از ساختمان بشکند و همچنان تعمیر نشده رها گردد به زودی کل ساختمان منهدم خواهد شد ، برای پیشگیری از انهدام اجتماع نیز باید به محض شکسته شدن اولین هنجار فورا با هنجار شکن برخورد کرد ، موضوع حاشیه نشینی یکی از معضلات شهری است که از حیث بستر قرار گرفتن برای ارتکاب جرایم مورد توجه کارشناسان حقوقی و قضایی و جرم شناسان بوده . اینکه جرایم در مناطق حاشیه ای بسیار بیشتر از سایر مناطق اتفاق می افتد مورد پذیرش همه است و آمارهای اخذ شده از پرونده های مطروحه در دادگستری وکلانتری ها نیز حکایت از این واقعیت دارد .

در امتداد حاشیه نشینی، پدیده ی دیگری تحت عنوان حاشیه نشینی حاشیه نشین ها شکل گرفته است. در این پدیده نوظهور حاشیه نشینان به واسطه مشکلات متعدد که مهمترین آن مسئله اقتصادی و تامین هزینه های مسکن است، توانایی ادامه سکونت در قسمت حاشیه ای شهر را ندارند و باز هم از مناطق حاشیه ای شهر عقب نشینی می کنند،صاحب نظران و کارشناسان مسائل شهری تعاریف متعددی از حاشیه نشینی ارائه کرده اند برخی عقیده دارند حاشیه نشینان کسانی هستند که در محدوده اقتصادی شهر زندگی می کنند ولی جذب نظام اقتصادی و اجتماعی نشده اند، در استان لرستان تعداد بیست و چهار منطقه حاشیه نشین وجود دارد که به تفکیک شهرستان ها: شهرستان خرم آباد ۶ منطقه ،شهرستان ازنا دارای ۳ محله ،شهرستان کوهدشت دارای ۴ محله ،شهرستان دورود دارای ۴ محله ،شهرستان بروجرد دارای ۳ محله ،شهرستان دلفان دارای ۳ محله ، شهرستان الیگودرز دارای یک محله مناطق حاشیه نشین این استان می باشد

حاشیه نشینی یکی از معضلات اجتماعی است که امنیت و آرامش جامعه را دگرگون ساخته و در آن اختلال ایجاد می نماید این معضل امنیت اقتصادی و اجتماعی شهروندان را تحت الشعاع خود قرارداده وعلاوه بر ایجاد ناامنی در جامعه لطمات روحی و روانی نیز به شهروندان وارد می سازد این قبیل معضلات به شدت بر امنیت اجتماعی تاثیر منفی می گذارند و نهاد ها و دستگاههای امنیتی را با خود در گیر و به تبع آن باعث کاهش و سلب دستگاه های برقرار کننده نظم و امنیت همچون قوه قضائیه و نیروی انتظامی می گردد ، که این موضوع اهمیت و ضرورت مسئله را برای پلیس دو چندان نموده است ، افزایش این معضل می تواند تلنگری باشد تا اراده ای در مسئولین مربوطه بوجود آورد تا نسبت به این قضایا حساس تر و نسخه ای منسجم و متناسب با شرایط موجود طراحی نماید.

حاشیه نشینی همواره یکی از معضلات جوامع شهری به حساب می‌آید که با خود مشکلات بی شماری را از نظر امنیت، اشتغال، مسائل فرهنگی و اجتماعی به بار می‌آورد ،افرادی که از روستاها و یا شهرهای کوچک‌تر مهاجرت می‌کنند، به دلیل وضعیت نامناسب اقتصادی که دارند به خصوص در زمینه گرانی مسکن نمی‌توانند در مراکز شهرها سکونت داشته باشند از این رو درحاشیه شهرها و شهرک‌هایی که فاصله اندکی با شهرها دارند، سکنی می‌گزینند که این خود مشکلات بسیاری را برای جوامع شهری رقم می‌زند؛ حاشیه نشینی همواره می‌تواند به عنوان پایگاهی برای تولید آسیب‌های اجتماعی مانند قاچاق، سرقت، طلاق، خودکشی و … باشد، چراکه حاشیه ‌نشینان به دلیل شرایط نامناسبی که دارند مستعد انجام هریک از موارد یاد شده هستند ، برای مثال بسیاری از تظاهرات و یا اغتشاشات ابتدا از این مناطق بروز و ظهور پیدا می‌کنند وتبعات زیادی برای شهرستانها و استان بوجود می آورند.
حاشیه نشینی را در معنای عام شامل تمام کسانی می دانند که در محدوده اقتصادی شهر ساکن هستند ولی جذب اقتصاد شهری نشده اند . جاذبه شهر نشینی و رفاه شهری این افراد را از زادگاه خویش کنده و به سوی قطب های صنعتی و بازارهای کار می کشاند و اکثر آنها مهاجرین روستایی هستند که به منظور گذراندن بهتر زندگی راهی شهرها می شوند.

تعبیری که از حاشیه نشینی ارائه شده است ، ساختمان یا بخشی از شهر که در آن ویرانی ، نارسایی عرضه خدمات درمانی تراکم زیاد جمعیت در واحدهای مسکونی ، فقدان آسایش لازم و خطرات ناشی از عوامل طبیعی نظیر سیل دیده می شود البته به نظر می رسد که به تعبیر یاد شده باید اوصافی چون عدم امنیت ، جرم زا بودن و نیز مامن و پناهگاه امن برای بزهکاران را اضافه نمود، حاشیه نشینی امروز یک موضوع بین رشته ای است که در حوزه اقتصادی، سیاسی، جامعه شناسی، روان شناسی و جغرافیای شهری بر روی آن کار می کنند و از زوایای مختلف می توان به این موضوع پرداخت، اما قبل از پرداختن به این مسأله باید به چند سوال جدی پاسخ داد. آیا یک مشکل اجتماعی است یا کنش طبیعی اجتماعی؟ اگر این سوال را پاسخ دهیم بسیاری از پدیده های دیگر قابل حل است.حاشیه نشینی مساله و عارضه ای شهری است و منشاء عمده بزهکاری و جرم می باشد و دارای اشکال مختلفی است بنابراین می توان چنین نتیجه گرفت که حاشیه نشین فردی است مهاجر یا غیر مهاجر که به دلیل فقدان ریاست و تخصص صنفی و نبود بنیان های مالی توانمند و فرهنگ اجتماعی متناسب با طبقات و فرهنگ متعارف و لازم شهری در حاشیه واقع شده است ، این افراد بیشتر به علت عوامل رانش زادگاه خود و کمتر به دلیل عوامل جاذب شهری ، زادگاه خویش را ترک کرده و به شهر ها روی می آورند . انها به دلیل عدم تطبیق با محیط شهری از یک سو و بر اثر عوامل پس ران شهری از سوی دیگر از محیط شهری پس زده می شوند و به تدریج به کانون های به هم پیوسته و یا جدا از یکدیگر در قسمت هایی از شهر سکنی می گزینند به صورتی که محل سکونت و نوع مسکن آنها با محل سکونت متعارف شهری مغایر بوده و مالکیت آنها غالبا غصبی است و همچنین این افراد از نظر وضعیت فرهنگی و اقتصادی نیز با جمعیت شهری تمایز دارند.

علل های حاشیه نشینی از دیدگاه کارشناسان اجتماعی :

در خصوص ایجاد پدیده حاشیه نشینی علل مختلفی می تواند موثر باشد از جمله
: ۱ـ کمی در آمد سرپرستان خانوار و بالا بودن بهای زمین و هزینه ساخت و ساز رسمی و گرانی اجاره بها

نتایجی که از تحقیقات و پژوهشهای انجام شده حاصل شده نشانگر این امر است که ۶۰ در صد از روءسای خانوارهای حاشیه نشین به علت گرانی اجاره بها کپرنشین شده اند و همین نتیجه در خصوص حاشیه نشینان لرستان نیز بدست آمده و همچنین تفاوت قیمت تمام شده مسکن غیر رسمی با مسکن رسمی از دیگر علل شکل گیری حاشیه نشینی است

۲- دافعه های مبدا ( مثل بی چیزی ، نداشتن زمین ) موجب گریز ساکنین آن از زادگاههای خویش و سرازیر شدن آنها بسوی شهر ها می شود و هزینه بالای زندگی شهری موجب پدید آمدن کانونهای حاشیه نشینی می شود.

۳ ـ عامل دیگر قطعه بندیهای بزرگ زمین است که موجب افزایش قیمت زمین شده و امکان خرید زمین توسط افراد کم در آمد و کم بضاعت گرفته می شود و بناچار به مناطق حاشیه نشینی پناه می برند

۴ـ فقدان منطقه بندی و کاربری نا مناسب زمین . اگر شهرها بصورت مناسب منطقه بندی و توسعه نیابند زمینه برای ساخت و ساز های غیر مجاز فراهم شده و محلات زاغه نشینی بوجود خواهد آمد . همچنین چنانچه زمینهای مناسب برای خانه سازی به کاربری صنایع و یا دیگر موارد کاربری اختصاص یابد ممکن است محلات فقر نشین شکل بگیرند.

۵ـ مهاجرت ، از عوامل موثر در شکل گیری حاشیه نشینی است مهاجرت اعم از مهاجرت افراد از روستاها و شهر های کوچک به شهر های بزرگ و نیز مهاجرت افراد از هسته داخلی شهر به حواشی آن می باشد .

۶ـ در شکل گیری مناطق حاشیه نشینی حداقل در گسترش آن نقش و تاثیر عملکرد ادارات و دستگاههای دولتی و عمومی را نباید نادیده گرفت .

۷-برخی از اراضی داخل یا خارج شهر ها متعلق به سازمانها و ادارات دولتی و عمومی از جمله شهر داریها ، سازمان مسکن و شهرسازی ، جهاد کشاورزی و منابع طبیعی می باشد . شناسایی حدود اربعه آن و حفاظت از آن حائز اهمیت است در پاره ای موارد در پرونده های مطروحه در دادگاهها مشاهده می شود که اراضی دولتی مورد تصرف و تعرض افرادی سود جو واقع شده و حتی بکرات و بصورت متعدد مورد خرید و فروش واقع شده و همچنین در مواقعی مورد ساخت و ساز قرار گرفته ولی ادارات یا نهاد های یاد شده اطلاعی از چنین اقداماتی حاصل نمی نمایند . و به تبع آن در تعقیب عامل یا عاملین جرم بر نمی آیند ویا مواقعی اقدام می نمایند که اراضی آنها طی ایادی متعددی منتقل شده و در زمان طرح شکایت به لحاظ پیچیدگی موضوع و نقل و انتقالات متعدد و سپری شدن مدت طولانی از زمان تصرفات اراضی دولتی رسیدگی قضایی مستلزم صبر و حوصله و دقت بیشتر و زمان نسبتا طولانی می باشد . و چه بسا این تصرفات و تعارضات به اراضی دولتی موجب تجزیه آن و رواج ساخت و ساز های غیر مجاز و نتیجتاً شکل گیری حاشیه نشینی می شود .

اوصاف عمومی مناطق حاشیه نشینی :

۱ـ سیمای نامطلوب :عمده ترین نماد جهانی حاشیه نشینی سیمای نامطلوب آن است که احساس و وجدان و دیدگان آدمی را می آزارد ، ساختمانها تخریب شده و فرسوده شده نشان می دهد ،گذرگاهها ومعابر پرپیچ ‌وخم و کم عرض بوده و معمولا راه دسترسی خودروهای امداد اعم از آتش‌نشانی، اورژانس و پلیس در مواقع بروز حوادث و خطرات وجود ندارد .

۲ـ پایین بودن سطح بهداشت عمومی و سلامتی :حاشیه نشین ها فاقد بهداشت عمومی و خصوصی در حد واندازه استانداردهای جهانی و حتی ملی هستند و اقدام علیه بهداشت عمومی و محیط زیست در چنین مناطقی شایع است ، انباشت زباله ها و عدم جمع آوری آنها ، جریان فاضلاب منازل در کوچه ها و عدم دفع بهداشتی آن ، آلودگی های صوتی و آلودگی هوا و غیره در این محلات مشهود است .
۳ـ فقدان شغل رسمی و در آمد کافی :اکثر خانواده های حاشیه نشینی شغل رسمی برای تامین معاش خود ندارند و چون این افراد عموما فاقد مهارت وتخصص و سرمایه گذاری می باشند به مشاغل کاذب و بعضا مجرمانه مثل دست فروشی ، کوپن فروشی ، تکدی گری ، زباله دزدی ، خرید وفروش مواد مخدر و مشروبات الکلی روی می آورند . بر حسب آمارهای موجود حدود ۳۷ در صد افراد این مناطق فاقد شغل می باشند .

۴ـ وجود خرده فرهنگهای خاص مناطق کوچک :در مناطق حاشیه نشین خرده فرهنگ های خاص مناطق کوچک هر یک از خانوارها که قبلا ساکن آن بودند مشاهده می شود . این فرهنگ ها بسیار دیر جذب فرهنگ های شهری می شوند و این امر و نیز فقر فرهنگی افراد امکان نفوذ از نظر فرهنگی و اجتماعی را در انها برای اجرای برنامه های مختلف اجتماعی ، چون بهداشت و تنظیم خانواده و غیره مشکل می کند .

۵ـ تراکم جمعیت :ترکیب سنی جمعیت در این مناطق نشان می دهد که علیرغم جوان بودن بیشتر رؤسای خانواده ها ،بعد خانواده وسیع است متوسط تعداد جمعیت هر خانوار حدود ۵/۴ در صد می‌باشد که با در نظر گرفتن مساحت کم منازل موجود در مناطق حاشیه نشینی به تراکم بیش از حد جمعیت در این مناطق پی خواهیم برد .

۶ـ فقدان یا کم بودن امکانات آموزشی و رفاهی و پایین بودن سطح سواد و تحصیلات : به لحاظ پایین بودن سطح آگاهی و مشکلات معیشتی و فقدان امکانات آموزشی و غیره نرخ با سوادی بسیار پایین است و حسب تحقیقات انجام شده حدود ۵ در صد افراد این مناطق میزان تحصیلات خود را در سطح دیپلم و فوق دیپلم بیان کرده اند .و افت تحصیلی و آموزشی شدیدی در این مناطق دیده می شود .

۷ـ اعتیاد :از عوامل گرایش به اعتیاد ، فقر ، بیکاری ، فقدان برنامه صحیح جهت پر کردن اوقات فراغت ، نابرابریهای اقتصادی و اجتماعی و در دسترس بودن مواد مخدر را می توان نام برد معمولا در مناطق حاشیه نشین بسیاری از این عوامل قابل رؤیت است و بدان جهت اعتیاد به مواد مخدر در بین جوانان این مناطق و همچنین خرید و فروش مواد افیونی روز به روز افزایش می‌یابد ،تحقیقی که در مناطق حاشیه نشین شهر خرم آباد صورت گرفته است نشان می دهد که میزان آلودگی به مواد مخدر در مناطق حاشیه نشین گل سفید –پشت بازار- اسد آبادی-جهانگیر آباد بیشتر می باشد

۸ ـ منبع و مرکز انحرافات و کجرویهای اجتماعی :

در یک گزارش رسمی از آمار و جرایم اتفاق افتاده در استان لرستان آورده شده که درصد بالای از جرایم استان لرستان در شهرخرم آباد اتفاق می افتد که نیمی از این میزان در مناطق حاشیه‌ای شهرستان صورت می پذیرد ، فقر و ناتوانی یا عدم تمایل بازار رسمی اقتصاد شهر ، به جذب حاشیه نشینان ، آنان را به بازار فعالیتهای غیر رسمی می کشاند . بازاری که بخشی از محصولات آن در زمره امور ممنوع و بزهکارانه مثل مواد مخدر ، دزدی ، فحشاء هستند . کمبود یا فقدان مراکز تامین خدمات امنیتی و انظباطی مانند پاسگاهها و کلانتریها در این مناطق آنها را بدل به مراکز امن و خالی از نظر برای افراد و گروههایی کرده است که به شیوه های بزهکارانه ارتزاق می نمایند .ولی به هر حال نشان دهنده بالا بودن میزان جرایم در مناطق حاشیه نشینی می باشد . واین از اوصاف بارز این مناطق است . همچنین این مناطق به لحاظ اینکه برای بزهکاران امن می باشد محل مناسبی برای اختفای اموال مسروقه اختفای مجرمین فراری و اختفای مواد مخدر جهت توزیع آن می باشد .

راهکارهاو پیشنهادات:

۱-در شهرها باید حریم شهر مشخص و نسبت به تهیه نقشه جامع رشد شهر در جهات جغرافیایی اقدام گردد.

۲-توزیع برابر امکانات، خدمات و فرصت ها برای روستاها، شهرهای کوچک و بزرگ.

۳-تشویق سازمان های غیر دولتی برای حضور و مشارکت در امر ساماندهی و توانمندسازی اجتماعات.

۴-ایجاد صندوق های محلی برای خرده وام و پس انداز مسکن و اشتغال با مشارکت و سرمایه ی اولیه خود مردم، ضمن بهره گیری از منابع دولتی، عمومی و خصوصی.
۵-در بحث مدیریت شهری، شهرداری‌ها و ادارات کل راه و شهرسازی و یا مسکن و شهرسازی یا سایر نهادهای مرتبط با بحث آسیب‌های اجتماعی و تأمین اجتماعی به صورت یک حلقه بسته مدیریتی ننمایند.
۶-در حال حاضر این حلقه بسته مدیریتی بسیاری از سمت‌هایی را که راهگشای مسائل حاشیه نشینی باید باشد را مصادره کردند واین حلقه بسته باید در استان و کشور مرتفع شود به ویژه در بحث حاشیه نشینی از مدیران توانا، کاربلد، و جوان‌تر که دارای تعهد و تخصص و تجربیات لازم در خصوص این موارد بوده و پاکدست هستند استفاده شود تا بحث حاشیه نشینی را قبول کنند و به عنوان یک معضل به آن نگاه شود تا بتوان معضل حاشیه نشینی را برای همیشه در استان از بین برد.

تهیه کننده :
سرگرد مهدی حسنوند رئیس اداره برآورد و افکار سنجی معاونت فرهنگی و اجتماعی فا.ا.لرستان