راهکارهای فوری و راهبردی برای نجات ایران از بحران کم‌آبی

حسین یوسفی ، مدیریت و ممنوعیت برداشت‌های غیرمجاز از سفره‌های زیرزمینی، توسعه آبیاری نوین و بازچرخانی آب در کشاورزی و اصلاح الگوی کشت و ممنوعیت کشت محصولات پرآب در مناطق خشک را برخی دیگر از راهکارهای برون رفت از چالش کم‌آبی در ایران برشمرد.

وی درخصوص چالش کم‌آبی در کشور اظهار داشت: ایران با میانگین بارش سالیانه حدود ۲۵۰ میلیمتر، یکی از کشورهای خشک و نیمه خشک جهان به شمار می‌رود. در سال‌های اخیر، تغییرات اقلیمی، کاهش بارش‌ها، افزایش دمای میانگین سالیانه، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع زیرزمینی و نبود یک ساختار یکپارچه مدیریت منابع آب، کشور را در وضعیت بحرانی قرار داده است.

وی ادامه داد: اگر وضعیت فعلی مدیریت منابع آب ادامه یابد، امنیت آب و در نتیجه امنیت غذایی و زیستی ایران در آینده‌ای نزدیک به طور جدی تهدید خواهد شد.

یوسفی گفت: بر اساس آخرین گزارش‌ شرکت‌های وزارت نیرو، میزان آب‌های تجدیدپذیر ایران از حدود ۱۳۰ میلیارد مترمکعب در دهه ۱۳۵۰ به کمتر از ۸۵ میلیارد مترمکعب در دهه ۱۴۰۰ کاهش یافته است. این در حالی است که جمعیت کشور طی همین مدت بیش از دو برابر رشد داشته است و تقاضای آب در بخش‌های کشاورزی، صنعت و شرب به صورت فزاینده‌ای افزایش یافته است.

وی تصریح کرد: به بیان دیگر، سرانه آب تجدیدپذیر ایران اکنون کمتر از یک هزار مترمکعب در سال است که مرز “تنش آبی شدید” را نشان می‌دهد. ظرفیت اکولوژیک منابع آبی کشور با افزایش جمعیت و بحران‌های محیط زیستی تحت تاثیر قرار گرفته است. در این میان خسارت به منابع آب‌های زیرزمینی از شدت بیشتری برخوردار بوده است.

استاد دانشگاه تهران با اشاره به اینکه بیش از ۶۰ درصد منابع آب ایران از طریق چاه‌های زیرزمینی تأمین می‌شود، یادآورشد: در سال‌های اخیر، برداشت غیرمجاز یا بیش از ظرفیت از سفره‌های زیرزمینی باعث افت شدید سطح آب و پدیده‌های جبران ناپذیری مانند فرونشست زمین در استان‌های مرکزی، اصفهان، فارس، اطراف تهران و خوزستان شده است.

این استاد دانشگاه تهران اظهارداشت: مطالعات نشان می‌دهد که بیش از ۳۰۰ دشت کشور در وضعیت بحرانی یا ممنوعه قرار دارند و در برخی مناطق با شرایط فعلی امکان بازیابی سفره‌های آب زیرزمینی وجود ندارد. از طرف دیگر علاوه بر موضوع رشد جمعیت، پدیده تغییر اقلیم نه تنها باعث افزایش دمای متوسط و تبخیر و تعداد روزهای با دمای خیلی بالا در تابستان بیشتر شده، بلکه الگوی بارش‌ها را نیز ناپایدار کرده است. به طوری که در بسیاری از استان‌ها، بارش‌های سیلابی کوتاه مدت، جایگزین بارش‌های منظم فصلی و موسمی شده‌ است. این پدیده نه تنها بهره وری آب را کاهش می‌دهد، بلکه موجب افزایش خسارات ناشی از سیلاب نیز می‌شود.

وی تصریح کرد: در شرایطی که زیرساخت‌های ذخیره‌سازی و بهره‌برداری از روان‌آب‌ها توسعه نیافته‌ است، تغییرات اقلیمی، آینده منابع آبی کشور را در معرض تهدید دوگانه و تبخیر مضاعف قرار داده است.

این استاد دانشگاه تهران با اشاره به گزارش‌های منتشر شده از مصرف آب در کشور، افزود: طبق این گزارش‌ها بیش از ۷۰ درصد آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی و دامداری‌های سنتی استفاده می‌شود اما بهره‌وری این بخش، طبق اعلام وزارت جهاد کشاورزی، حدود ۴۰ درصد است. به عبارتی، نزدیک به نیمی از آب مصرف شده در مزرعه تلف و تبخیر می‌شود.

یوسفی به این نکته هم اشاره کرد که هنوز در بسیاری از مناطق کشور روش‌های سنتی آبیاری اجرا می شود و سیاست‌های جایگزینی کشت‌های آب‌بر با گیاهان مقاوم و کم آب‌بر به کندی پیش می رود.

وی بیان کرد: آنچه بیشتر نگران کننده است ناهماهنگی نهادی و بخشی‌نگری به عنوان چالش اساسی مدیریت منابع آب در ایران است. ساختار مدیریت منابع آب در ایران شامل وزارت نیرو، جهاد کشاورزی، سازمان محیط زیست، شوراهای محلی و چندین نهاد دیگر است که اغلب فاقد هماهنگی‌های راهبردی هستند.

استاد دانشگاه تهران با تأکید بر لزوم اصلاح وضعیت مدیریت منابع آبی کشور، پیشنهاد کرد که ایران باید از مدیریت آب به سبک سنتی فاصله گرفته و به سمت هوشمندسازی، مشارکتی و داده‌محور منابع آب حرکت کند. این نوع مدیریت موفق منابع آب در دنیا می‌تواند شامل اصلاح قیمت‌گذاری، استفاده از فناوری‌های نوین پایش و توزیع، و جلب مشارکت ذینفعان محلی باشد.

وی در پایان تاکید کرد: بحران آب در ایران دیگر یک هشدار نیست؛ واقعیتی است که پیامدهای اجتماعی، اقتصادی، امنیتی و محیط زیستی گسترده ای به همراه خواهد داشت. برای نجات منابع آب کشور، نیاز به تغییر جدی در نگرش، ساختارهای مدیریتی، و رفتار مصرف‌کنندگان داریم چراکه آینده وضعیت منابع آب در ایران، آینده زندگی در ایران است.