جریان تمدنی اربعین؛ فرصت‌ها و چالش‌ها

امروزه اربعین تنها یک راهپیمایی معنوی و یا صرفا زیارت جمعی حسین بن علی علیه السلام نیست، بلکه مدلی متفاوت از نظام مناسبات انسانی در مقابل الگوی سکولار و دنیوی شده غربی است. این تجربه،تجربه‌ای در حال ترقی و پیشرفت است که بر منابع دینی و سنن بومی ساخته شده است و از فرهنگ مدرن غرب هیچ رنگ و بویی نگرفته است. به عبارتی اربعین یک پدیده کاملا انسانی و اسلامی است نه یک پدیده تمدنی به معنای غربی آن، بلکه ظهور یک امت نوین اسلامی است که مدل نظام مند آن را می‌توان برای بشر امروز تبیین و آن را در ویترین جوامع انسانی برجسته کرده و بر آن محاجه کرد.

همچنین جریان اربعین به عنوان عظیم‌ترین گردهمایی عالم تشیع در بردارنده فرصت‌های متعددی برای به نمایش گذاشتن تمدن نوین اسلامی و تمرین نحوه دستیابی به این هدف والا است که ممکن است چالش‌های متفاوتی جریان اربعین را از حصول به این هدف غایی دور نماید.

«محمدرضا عابدینی، محمد حسین ضیائی نیا و زهرا حصارکی» در مقاله‌ای تحت عنوان «تحلیل تمدنی جریان اربعین، فرصت‌ها و چالش‌ها» سعی کرده‌اند با تحلیل این جریان نوظهور، فرصت‌های تمدنی موجود در آن را بررسی کرده و چالش‌های آن را نیز در جریان رویداد راهپیمایی اربعین، مورد تحلیل قرار دهند تا موانع و مشکلات در مسیر ایجاد تمدن اسلامی به حداقل ممکن برسد.

گردهمایی زیارت اربعین از سنخ زیارت حقیقی است، زیرا بدون نیاز مستقیم به استفاده از ابزار تبلیغی و رسانه‌ای مجازی، مستقلا خود نقش رسانه‌ای کامل و مولد را ایفا می‌کند.

گردهمایی اربعین جدا از آنکه حین زمان برگزاری، قلوب و توجهات بشری را به سمت خود جلب می‌کند، هر کدام از شرکت کنندگان را به عنوان مبلغانی تربیت می‌کند که این جریان را توسعه و گسترش می‌دهند. البته این مطلب به معنی عدم ضرورت استفاده از ظرفیت‌های فضای مجازی در گسترش اربعین نیست، بلکه تنها توجه به این نکته است که سنخ رسانه اربعین از سنخ رسانه حقیقی است و این مرتبه‌ای بالاتر از فضای اعتبارات اجتماعی و رسانه‌های مجازی است.

اربعین جدا از آنکه حین زمان برگزاری، قلوب و توجهات بشری را به سمت خود جلب می‌کند، هر کدام از شرکت کنندگان را به عنوان مبلغانی تربیت می‌کند که این جریان را توسعه و گسترش می‌دهنداربعین فرهنگ پیشرو، مولد و مهاجم

اربعین فرهنگی مهاجم است، یعنی فرهنگی است که به سرعت اطراف خودش را هم سنخ خودش می‌کند. یعنی جریان اربعین به خاموشی، بی حالی،بی تحرکی حاکم شده بر زندگی یک مسلمان و شیعه نیز حمله می‌کند. پس فرهنگ اربعین نه فقط به فرهنگ مادی و غیر الهی غرب، بلکه به فرهنگ دینی و اسلامی که در حد شعار و مفهوم باقی مانده نیز هجوم می‌برد و آن را تصحیح می‌کند.

فرهنگ اربعین نمونه‌ای عینی و عظیم از حرکت در جهت ایجاد فرهنگی جهانی است و ظرفیتی است که می‌تواند بشریت را در مسیر «من انسانی عالی» به وحدت برساند. اربعین می‌تواند نشان دهد که آنچه دین اسلام به دنبال آن است، فرقه‌گرایی نیست. بنابراین روشن است که انسان قرن بیست و یکم با توجه به شرایط فعلی حاکم بر جهان بشریت، امروزه بیش از هر زمان دیگری به فرهنگ جهان شمول اربعین نیازمند است.

عاشورا نهضتی است که فطرت بشر و وجدان بشر را مخاطب قرار داده است. جریان عاشورا نهضتی شیعی، اسلامی و انسانی است. این سه لایه باعث می‌شود که جریان عاشورا سه نوع مخاطب داشته باشد و به تناسب آن سه سطح و شیوه جذب داشته باشد. یعنی بتواند هم مومنین، هم عموم مسلمانان و هم تمامی افراد انسانی را جذب کند.

بنابراین برنامه‌ریزی در اقامه عزاها و ارتباط با عاشورا و حرکت‌های عاشورایی باید به گونه‌ای باشد که هر سه لایه مخاطب و شیوه جذب آنها را شامل شود. این جریان مومنان را به کمال در ایمان می‌رساند، مسلمانان را به ایمان رهنمون می‌سازد و سایر افراد انسانی را به اسلام و ایمان هدایت می‌کند. با این رویکرداربعین در مقابل تشتتی که در مرزهای جهان وجود دارد وحدت فراملیتی و فرامرزی ایجاد می‌کند.

خرافه‌گرایی می‌تواند آفات اجتماعی زیادی را در پی داشته باشد. به همین جهت می‌بایست زائران و خادمان حاضر در گردهمایی اربعین تمام تلاش خود را به کار گیرند تا مانع بروز رفتارهایخرافه‌گرایی در این جریان عظیم تمدنی شوند. راهکار جلوگیری از خرافه‌گرایی، تقویت عقلانیت در این جریان است.

حرکت اربعین، جمعی و با روحیه جمعی است. اما همین حرکت جمعی ممکن است با تقویت پرچم‌های متکثر قومی و قبیله‌ای به فرد گرایی کشیده شود. تقویت من محدود قومی، قبیله‌ای و جغرافیایی می‌تواند موجب فردگرایی شود که قدم به قدم، این حرکت را به فردگرایی محض می‌کشاند.بنابراین باید مراقب بود که خدمت رسانی‌ها و حضور زائرین، رنگ و بوی قومی و قبیله‌ای پیدا نکند که هر کشوری فقط از زائران خودش پذیرایی نماید و حدود و تعینات خود را پر رنگ کند.

تقویت من محدود قومی، قبیله‌ای و جغرافیایی می‌تواند موجب فردگرایی شود که قدم به قدم، جریان اربعین را به فردگرایی می‌کشانددور شدن از ساده زیستی

پشت کردن به عادت‌ها و ساده زیستی یکی از مزایا و جاذبه‌های اربعین است که نباید با اشرافی گری، یعنی اشرافیت و رفاهی شدن محل‌های سکونت و پذیرایی آن را از دست داد. مانور تجمل و اشرافی گری در اربعین بالاترین خیانت به روح و سیرت اربعین است که ممکن است حتی به دست دوستان دلسوز ایجاد شود.

طبق روایات گرسنگی، تشنگی و ژولیدگی تا حدودی برای زائر مطلوب است و راحت طلبی و رفاه زدگی برای او مطلوب نیست.

بطور کلی یکی از مهمترین کارکردهای اجتماعی آیین، کارکرد هویت‌یابی است. حفظ هویت فرهنگی از طریق تکرار عقاید و ارزش‌های مشترک و برپایی رسوم و مراسم‌ها و همچنین انتقال آن به نسل‌های بعدی جهت جلوگیری از اختلال اجتماعی و فرهنگی، از اصلی‌ترین کارکردهای هر آیینی است. اما منسک ممکن است آسیب هم ایجاد کند.

از جمله آسیب‌هایی که ممکن است به وجود بیاید، منسک گرایی محض است. یعنی اربعین به یک منسک عبادی بدون روح و منقطع از سایر ابعاد عرفانی، اجتماعی، عدالت خواهانه و… تبدیل شود.

دشمن تلاش می‌کند برای اینکه اختلافات داخلی بزرگ نشان داده شود وسعت نگاه جهانی و تمدنی به اربعین را کوچک‌تر کرده و به جای آن، مسایل قومی و قبیله‌ای و صنفی را به عنوان مسایل مطرح در جریان اربعین جای گزاری نماید. این امر باعث می‌شود که خاصیت تهاجمی جریان تمدنی اربعین کمرنگ شده و به مرور زمان از بین برود.

جمع‌بندی

عاشورا دارای ظرفیت‌های بی‌نظیر و گسترده‌ای است که هنوز همه ابعاد آن شناخته نشده و از تمامی ظرفیت‌های آن استفاده نشده است و اربعین عنایت ویژه‌ای است برای به ثمر رسیدن ظرفیت‌های عاشورا و امتداد یافتن عاشورا تا ظهور حضرت ولی عصر. از این منظر جریان اربعین یک جریان تمدنی پویا است که می‌تواند گام به گام زمینه ساز بروز ظرفیت‌های عاشورا در راستای تحقق غایی تمدن اسلامی باشد.

با این حال چالش‌هایی در این مسیر وجود دارد که ممکن است این جریان را از دسترسی به اهداف والای خود دور کند. از جمله این چالش‌ها می‌توان به خرافه‌گرایی، منسک گرایی، کم رنگ شدن نگاه جهانی و فرهنگ تهاجمی اربعین، دور شدن از ساده زیستی و از دست رفتن عنوان زائر و خادم اشاره کرد.

منبع:

عابدینی، محمدرضا، ضیائی نیا، محمدحسین و حصارکی، زهرا (۱۴۰۱)، تحلیل تمدنی جریان اربعین، فرصت‌ها و چالش‌ها، نشریه مطالعات میان رشته‌ای تمدنی انقلاب اسلامی، سال اول: ۱۲۹-۱۵۲