«یلدای کهن» فرصتی برای مهرورزی و همدلی

یکی از سنت هایی که در لرستان قدمتی به درازای تاریخ پر رمز و راز آن دارد، شب یلدا است و به گواه کارشناسان میراث فرهنگی عمر آن به هزاره سوم و چهارم پیش ‌از میلاد برمی‌گردد که نشان از غنای آیین های خاص استان دارد.

چند روز مانده به شب یلدا بازار اکثر شهرهای لرستان رونق و جلوه خاصی می یابد و بخصوص بازار فروش تنقلات ویژه این شب رنگ و بویی خاص یافته و هرجا را که می نگری بساط فروش آجیل و تخمه و کشمش برپاست.

هرچند مشکلات اقتصادی تاحدودی برگزاری آیین های باشکوه این شب را برای برخی خانواده ها تحت الشعاع قرار داده است اما هرکسی به فراخور وضعیت مالی خانواده، سعی می کند این شب به یاد ماندنی را برای عزیزان پاس بدارد.

یکی از تنقلاتی که از دیرباز تاکنون در میان سفره یلدای مردم لرستان جایگاه ویژه ای داشته، گندم شیره می باشد که بسیار مورد پسند کوچک و بزرگ است، پایه اصلی این خوردنی از گندمی است که چندروز قبل درمیان شیر، رازیانه و زیره خیس خورده و سپس خشک و بو داده می شود تا به یک خوردنی ترد و خوش طعم برای ترکیب با تنقلاتی همچون گردو، کشمش، نخودچی، شاهدانه، کنجد برشته و پسته کوهی( در گویش محلی آن را قُلنگ نیز می نامند) تبدیل شود که بساط مادربزرگ ها حتی در روزهای بعد از شب یلدا هم اغلب پر از گندم شیره است و شب های دراز زمستان و دورهمی های خانوادگی با خوردن این تنقلات دلچسب سپری می شود.

اگر چندروز پیش از شب یلدا مشتاق شنیدن عطر و بوی آن در بازار لرستان هستید پیشنهاد می شود سری به بازار روز خرم آباد بزنید که در جوار حرم امازاده زید بن علی(ع) است، این مکان قدیمی پر از جلوه های ناب یلدایی است، یکی بساط فروش تنقلات برپا کرده و آنسوتر هم فردی در حال فروش بوقلمون، خروس و غازهای محلی به مشتریان خاص خود است و آن دیگری هم بساط فروش میوه های خاص شب یلدا همچون خرمالو، انار و کدو حلوایی را برپا کرده است.

هرچند هنوز هم این بساط ها تاحدودی دایر است و برخی خانواده ها به رسم و سنت دیرینه پابرجا هستند اما برخی سنت ها به رنگ و بوی گذشته نیست و تحت تاثیر چشم و هم چشمی ها و مدرنیته جای خود را به انواع کیک های یلدایی و دسرهای ژله ای با رنگ و لعاب یلدا داده است.

از جمله رسوم به جای مانده که اکنون نیز در برخی مناطق میان خانواده های لر هنوز مرسوم است، رسم “کُشتی” و سنت “کاسِمسا” است، در رسم پسندیده کاسمسا، خانواده های دارا و توانمندتر، اغلب بره یا گوسفندی را سر بریده و با کباب مخصوصی که موسوم به “دنده کباب” و “جگروز” (جگر به دور لایه ای مخصوص از چربی نازک به نام “وز” پیچیده و کباب می شود) و همچنین “گله بریژ”(بخش های نرم گوشت که به همراه دنبه کباب می شود) از اهل منزل و مهمانان خود پذیرایی می کنند و بخشی از این گوشت را نیز به همسایگان ضعیف تر می بخشند تا آنها نیز در این شب خاطره انگیز شرمنده اهل منزل نباشند و برکت بخشش، گرمابخش سفره آنان شود.

آنچه شب یلدا را نزد لرستانی ها محبوب و دلچسب کرده، دورهمی های خانوادگی است، در این شب بلند سال کوچکتر های خانواده با جمع شدن دور بزرگترها سعی می کنند ساعاتی به یادماندنی و شبی خاطره انگیز را رقم بزنند تا حرمت این شب عزیز نزد آنان حفظ و سینه به سینه به آیندگان منتقل شود.

هرچند برخی رسوم این شب تاحدودی با تغییر سبک و شیوه های زندگی و آپارتمان نشینی در شهرها دستخوش تغییر قرار گرفته اما هنوز هم تمامی رسوم این شب خاص نزد اهالی برخی روستاها به خوبی حفظ شده است.

یکی از آیین هایی که در شهر به دلیل آپارتمان نشینی کمتر شاهد آن هستیم اما پسرکان بازیگوش روستاها هنوز هم تمایل به انجام آن دارند، رسم “شال دُر کُنی” یا دراز کردن شال در حیاط منازل است، بدین معنی که نوجوانان و جوانان با حضور در پشت بام خانه ها و دراز کردن یک شال و خواندن شعر “اِمشو اول قاره، خیر دِ هونت بواره، “نون و پنیر و شیره، کیخا هونت نمیره” (امشب اول یلدا یا اول زمستان است خیر و برکت به خانه ات بیاید، نان و پنیر و شیره، سرپرست خانه ات نمیرد) از صاحب خانه طلب هدایایی می کنند و اهل منزل نیز با گذاشتن شیرینی، میوه و آجیل به دارنده شال برای دعای خیرشان تحفه می دهند.

زنان کئدبانو و سررشته دار لرستانی در شب یلدا با پخت شیرینی های محلی موسوم به “بِرساق” و “چِزنک رِغو” یا “چُورک روین” محفلی صمیمی و گرم برای اهل فامیل فراهم تا صفای این شب عزیز را دوچندان کنند و این میراث های شیرین و زندگی بخش نسل به نسل به آیندگان منتقل و خوبی ها در نقش جان زمانه حک شوند .

“برساق” نوعی شیرینی خانگی است که از آرد، روغن حیوانی، شیر تازه، تخم مرغ و مقداری زیره و رازیانه تهیه می شود و به دلیل خوش طعم بودن، هواخواهان بسیاری دارد و “چورک روین” هم نوعی نان کوچک محلی تهیه شده با زردچوبه و رازیانه است که بر روی ساج پخت شده و با روغن محلی و شیره انگور ترکیب و نوش جان می شود.

شب یلدا که به نیمه می رسد اهل منزل پس از صرف شامی چرب و دلچسب دورهم جمع می شوند و نوبت به فال “چِل سِرو” یا چهل سرود می رسد، چِل سِرو گویش اشعاری لکی از سوی افراد مسلط است که با گفتن تک بیتی های معنادار به نیت دختران و پسران جوان خوانده می شود و چه شیرین است که چهلمین سرود با بیتی خوش به قرعه افتد تا نشان دهنده عاقبت بخیری و شادکامی در سال پیش رو باشد.

سرودها و تفال هایی که در پس آن دعاهای عاقبت بخیری است تا عاقبت جوانان منزل مانند این ابیات زیبا و کم نظیر، خوش و شیرین همچون شکر شود.

از دیرباز تاکنون شب یلدا هرچند با همراهی تغییرت زمانه و نسلی، بهانه‌ای برای باهم بودن خانواده، مرور گذشته‌ها، زنده نگه داشتن خاطره‌ها و یادآوری آداب و رسوم کهن این سرزمین بوده است تا در مرور زمان و روزمرگی ها دچار فراموشی نشود که در لرستان نیز به نیت بهره مندی از زمستانی پربرکت و وفور نعمات الهی، بساط این شب بلند سال برپا می شود.ایرنا